Tìm hiểu bệnh học rối loạn thần kinh thực vật: cơ chế bệnh sinh và các giai đoạn tiến triển

Rối loạn thần kinh thực vật là một tình trạng rối loạn phức tạp ảnh hưởng đến nhiều chức năng sinh lý thiết yếu như nhịp tim, huyết áp, tiêu hóa, điều hòa thân nhiệt và hoạt động tình dục. Việc hiểu rõ bệnh học rối loạn thần kinh thực vật là nền tảng để chẩn đoán chính xác và đưa ra phương pháp điều trị hiệu quả, đặc biệt trong bối cảnh nhiều triệu chứng dễ bị nhầm lẫn với các bệnh lý khác. Bài viết của Phòng khám Đức Tâm An dưới đây sẽ giúp bạn tiếp cận toàn diện về cơ chế bệnh sinh, các giai đoạn tiến triển, yếu tố liên quan và biến chứng tiềm ẩn của rối loạn này.

Giới thiệu chung về rối loạn thần kinh thực vật

Là sự mất cân bằng của hai hệ thống thần kinh giao cảm và phó giao cảm (Nguồn: Sưu tầm)

Hệ thần kinh tự chủ (hệ thần kinh thực vật) bao gồm tất cả các vùng liên quan đến việc kiểm soát các chức năng “tự chủ”, vô thức và không tự nguyện trong cân bằng nội môi toàn bộ cơ thể. Nhìn chung, toàn bộ các chức năng sinh lý cuối cùng là cần thiết cho sự sống còn của con người và cho phép chúng ta tương tác với môi trường bên ngoài trong nhiều điều kiện khác nhau. Cùng với các tác động chậm, kéo dài của hệ thống nội tiết, hệ thần kinh thực vật phát huy tác dụng nhanh, ngắn hạn của nó đối với các chức năng sau (trong số những chức năng khác):

• Sự tưới máu của toàn bộ cơ thể thông qua việc điều hòa nhịp tim và huyết áp 
• Vai trò điều hòa nhiệt độ cơ thể thông qua việc kiểm soát mồ hôi và run, 
• Xử lý chất dinh dưỡng thông qua việc kiểm soát và phối hợp các bộ phận khác nhau của ruột và tuyến nội tiết, 
• Vận động tiểu tiện, 
• Chuyển động của đồng tử, sự tập trung và chảy nước mắt.

Rối loạn chức năng của một hoặc nhiều phân khu của hệ thần kinh thực vật, khi đi kèm với các bệnh khác thì có liên quan đến tiên lượng xấu hơn của bệnh sau này. Trong một số trường hợp hoặc khi nghiêm trọng, rối loạn chức năng của hệ thần kinh thực vật sẽ dẫn đến các triệu chứng và tình trạng khuyết tật, do đó cần được điều trị kịp thời.

Nguyên nhân và cơ chế hình thành rối loạn thần kinh thực vật

Vô số các yếu tố có thể gây ra rối loạn chức năng tự chủ và nhiều hơn một yếu tố có thể xảy ra ngay cả ở cùng một bệnh nhân. Do bản chất mở rộng của hệ thần kinh tự chủ, nó có thể bị ảnh hưởng bởi nhiều tình trạng khác nhau. Các yếu tố phổ biến nhất được biết là nguyên nhân gây ra rối loạn chức năng tự chủ bao gồm:

Di truyền: 

• Bệnh thoái hóa dạng bột, bệnh Fabry, bệnh thần kinh tự chủ cảm giác di truyền, rối loạn chuyển hóa porphyrin 
• Các rối loạn di truyền như rối loạn tự chủ gia đình và thiếu hụt dopamine-beta-hydroxylase.

Mắc phải:

• Tự miễn dịch: Guillain-Barre, Bệnh lý hạch thần kinh tự chủ tự miễn, Hội chứng nhược cơ Lambert-Eaton, Viêm khớp dạng thấp, Sjogren, Lupus ban đỏ hệ thống
• Phản ứng phản xạ bất thường trong tình trạng tăng nhạy cảm xoang cảnh, ngất do vasovagal và các tình trạng ngất do thần kinh khác; có thể trong hội chứng nhịp tim nhanh tư thế.
• Phản ứng đổ mồ hôi bất thường như trong tình trạng tăng tiết mồ hôi toàn thân hoặc cục bộ, có liên quan đến hoạt động quá mức.
• Chuyển hóa/Dinh dưỡng: Đái tháo đường, thiếu vitamin B12.
• Các bệnh thần kinh thoái hóa: Bệnh Parkinson, teo cơ đa hệ thống/Hội chứng Shy-Drager, suy giảm chức năng tự chủ thuần túy biểu hiện hoặc bị hạ huyết áp tư thế đứng, phản ứng nhịp tim cố định.
• Nhiễm trùng: Bệnh ngộ độc thịt, bệnh Chagas, vi-rút gây suy giảm miễn dịch ở người (HIV), bệnh phong, bệnh Lyme, uốn ván.
• U tân sinh: U não, hội chứng cận u
• Tác dụng dược lý của một số loại thuốc can thiệp vào chức năng tự chủ bình thường và gây ra các triệu chứng bao gồm hạ huyết áp tư thế đứng do thuốc chẹn alpha và beta
• Độc tố/thuốc gây ra: Rượu, amiodarone, hóa trị liệu
• Chấn thương tủy sống do chấn thương hoặc khối u ở các mức độ khác nhau và biểu hiện được gọi là rối loạn phản xạ tự chủ.
• Bệnh thần kinh do tăng urê/bệnh gan mạn tính.

Thuốc làm trầm trọng thêm tình trạng hạ huyết áp tư thế 

Sử dụng thuốc làm trầm trọng hơn (Nguồn: Sưu tầm)

• Thuốc lợi tiểu: furosemid, torsemid, thiazid 
• Thuốc giãn mạch qua trung gian nitric oxide: nitroglycerin, hydralazine, sildenafil
• Thuốc đối kháng adrenergic: 
  • Thuốc chẹn alpha-1-adrenergic: alfuzosin, terazosin 
  • Thuốc chẹn beta-adrenergic: propranolol 
  • Thuốc chủ vận alpha-2-adrenergic: tizanidine, clonidine 
  • Thuốc ức chế hệ renin-angiotensin: lisinopril, valsartan 
  • Thuốc đối kháng dopamine: Phenothiazine: chlorpromazine 
  • Thuốc chống loạn thần không điển hình: olanzapine, risperidone, quetiapine 
  • Thuốc chẹn kênh calci: verapamil, diltiazem 
  • Thuốc ức chế tái hấp thu thụ thể serotonin có chọn lọc: paroxetine 
  • Thuốc chống trầm cảm: trazodone, amitriptyline

>> Tìm hiểu thêm: Triệu chứng rối loạn thần kinh thực vật

Ai dễ mắc rối loạn thần kinh thực vật?

Người có bệnh nền mạn tính (Nguồn: Sưu tầm)

Rối loạn thần kinh thực vật không phải là bệnh hiếm gặp. Dịch tễ học ghi nhận các biểu hiện rối loạn chức năng tự chủ thường thấy ở nhiều nhóm dân số khác nhau, trong đó:

• Rối loạn phổ biến nhất là các rối loạn liên quan đến tim mạch như hạ huyết áp tư thế, ngất do thần kinh phế vị (vasovagal), thường gặp ở người cao tuổi và thanh thiếu niên.
• Tỷ lệ mắc hội chứng nhịp tim nhanh tư thế (POTS) cao hơn ở phụ nữ trẻ.
• Hạ huyết áp tư thế đứng xảy ra phổ biến ở người cao tuổi và những bệnh nhân mắc Parkinson, tiểu đường hoặc các bệnh lý thần kinh thoái hóa.
• Ngất xỉu phản xạ có thể do quá mẫn xoang cảnh, đại tiện, ho hoặc nuốt – thường gặp ở người lớn tuổi.
• Các rối loạn chức năng tự chủ thường đi kèm với các bệnh lý mạn tính như bệnh tim mạch, đau mạn tính, trầm cảm, đặc biệt là ở người cao tuổi.
• Tỷ lệ tử vong tăng ở người cao tuổi có rối loạn thần kinh thực vật nếu có kèm theo trầm cảm không được điều trị kịp thời.
• Những biểu hiện như xanh xao, buồn nôn, đổ mồ hôi, rối loạn vận mạch, triệu chứng tim mạch khi đứng dậy… là dấu hiệu cảnh báo cần theo dõi và đánh giá sớm.

Rối loạn thần kinh thực vật tiến triển như thế nào?

Giai đoạn khởi phát

• Chóng mặt khi thay đổi tư thế.
• Đánh trống ngực, hồi hộp.
• Rối loạn tiêu hóa nhẹ: đầy hơi, táo bón, buồn nôn.
• Thay đổi tiết mồ hôi (tăng hoặc giảm).
• Mệt mỏi, giảm dung nạp gắng sức.

Giai đoạn tiến triển/nặng

• Hạ huyết áp tư thế nặng, có thể gây ngất.
• Mất kiểm soát bàng quang, táo bón kéo dài, liệt dạ dày.
• Rối loạn điều hòa thân nhiệt.
• Rối loạn cương dương, khô âm đạo.
• Run, lo âu, trầm cảm, giảm khả năng tập trung.

Biến chứng nguy hiểm nếu không điều trị

Nếu không được can thiệp kịp thời, rối loạn thần kinh thực vật có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm:

• Tăng nguy cơ chấn thương do ngất hoặc hạ huyết áp tư thế khiến người bệnh té ngã.
• Thiếu máu não kéo dài ảnh hưởng đến trí nhớ, khả năng tập trung và chức năng nhận thức.
• Tổn thương đa cơ quan: Khi chức năng tự chủ bị suy giảm kéo dài, các cơ quan như tim, phổi, đường tiêu hóa, bàng quang và cơ quan sinh dục bị ảnh hưởng theo.
• Suy giảm chất lượng sống: Mệt mỏi, mất kiểm soát đại tiểu tiện, táo bón, lo âu mạn tính, trầm cảm có thể khiến bệnh nhân mất khả năng tự chăm sóc.
• Nguy cơ tử vong cao hơn: Đặc biệt ở người có bệnh nền như Parkinson, đái tháo đường, hoặc suy giảm thần kinh mạn tính, nếu không được quản lý đúng cách.

Làm sao để chẩn đoán rối loạn thần kinh thực vật?

Choáng váng khi đứng dậy (Nguồn: Sưu tầm)

Việc khai thác tiền sử bệnh và đánh giá triệu chứng tự chủ là yếu tố quyết định trong chẩn đoán:

• Triệu chứng tư thế: ngất, choáng váng khi đứng dậy.
• Biểu hiện tim mạch, tiết niệu, tiêu hóa, điều hòa nhiệt độ.
• Các xét nghiệm hỗ trợ: đo huyết áp tư thế, nhịp tim, xét nghiệm máu, điện tim, điện cơ, MRI.

Đánh giá lâm sàng toàn diện giúp xác định nguyên nhân nền và lựa chọn hướng điều trị phù hợp.

Câu hỏi thường gặp

1. Rối loạn thần kinh thực vật có chữa được không?

Tùy nguyên nhân mà có thể điều trị khỏi hoặc kiểm soát triệu chứng. Điều trị triệu chứng phối hợp với điều chỉnh lối sống là quan trọng.

2. Ai dễ mắc rối loạn thần kinh thực vật?

Người cao tuổi, bệnh nhân tiểu đường, Parkinson, người bị stress tâm lý kéo dài, hoặc đang dùng thuốc ảnh hưởng đến thần kinh.

3. Khi nào nên đi khám?

Ngay khi xuất hiện các biểu hiện như chóng mặt khi đứng dậy, ngất, rối loạn tiêu hóa kéo dài, mồ hôi bất thường, cần đến khám chuyên khoa thần kinh để được chẩn đoán.

Rối loạn thần kinh thực vật là bệnh lý có biểu hiện đa dạng, liên quan đến nhiều cơ quan và ảnh hưởng sâu rộng đến chất lượng sống nếu không được phát hiện và điều trị sớm. Việc nhận biết sớm và điều chỉnh yếu tố nguy cơ có thể giúp ngăn chặn nhiều biến chứng nghiêm trọng.

Nếu bạn hoặc người thân đang gặp các triệu chứng nghi ngờ, hãy đến ngay Phòng khám Đức Tâm An để được đánh giá chuyên sâu và tư vấn điều trị cá nhân hóa phù hợp nhất.

Tài liệu tham khảo

• Juan Carlos Sánchez-M; Rahul Gujarathi; Matthew A. Varacallo. “Autonomic Dysfunction”. Last Update: August 4, 2023.
• Autonomic Nervous System: What It Is, Function & Disorders.
• Gail A Alvares và cộng sự. “Autonomic nervous system dysfunction in psychiatric disorders and the impact of psychotropic medications: a systematic review and meta-analysis”. J Psychiatry Neurosci. 2015 Oct 8;41(2):89–104.