Rối loạn thần kinh thực vật gây khó thở, lo âu và trầm cảm: Cách xử lý

Rối loạn thần kinh thực vật (Autonomic Nervous System Dysfunction) là tình trạng mất cân bằng giữa hệ giao cảm và phó giao cảm – hai thành phần chủ lực điều khiển các hoạt động sống không ý thức như nhịp tim, hô hấp, huyết áp, tiêu hóa và điều hòa thân nhiệt. Tình trạng này không chỉ gây ra nhiều triệu chứng thể chất như khó thở, chóng mặt, nhịp tim nhanh mà còn liên quan mật thiết đến lo âu, trầm cảm, stress sau sang chấn (PTSD). Nếu không được kiểm soát kịp thời, bệnh có thể làm tăng nguy cơ bệnh tim mạch và tử vong đột ngột do tim.

Vì sao rối loạn thần kinh thực vật gây khó thở?

Ở bệnh nhân có rối loạn thần kinh thực vật, đặc biệt trong các trường hợp có yếu tố di truyền (rối loạn thần kinh thực vật có tính gia đình), khó thở là một triệu chứng phổ biến.

Một nghiên cứu đã phát hiện tình trạng ngưng thở tắc nghẽn khi ngủ phổ biến hơn ngưng thở trung ương ở nhóm bệnh nhân này. Các rối loạn hô hấp khi ngủ có thể là biểu hiện của rối loạn chức năng thần kinh thực vật và là nguyên nhân gây khó thở, mệt mỏi vào ban ngày.

Điều này cho thấy việc sử dụng điện não đồ hoặc các công cụ chẩn đoán chuyên biệt về giấc ngủ là cần thiết để phát hiện sớm và điều trị các rối loạn hô hấp liên quan.

Khó thở là một triệu chứng phổ biến của rối loạn thần kinh thực vật (Nguồn: Sưu tầm)

Mối liên hệ giữa rối loạn thần kinh thực vật và lo âu

Các rối loạn lo âu như lo âu lan tỏa, hoảng sợ hay stress sau sang chấn (PTSD) thường kèm theo rối loạn chức năng hệ thần kinh tự chủ, đặc biệt là giảm biến thiên nhịp tim (HRV) – dấu hiệu cho thấy sự suy giảm hoạt động của dây thần kinh phế vị.

Ở những người bị lo âu, trung gian phế vị khi nghỉ ngơi giảm, dẫn đến khả năng điều chỉnh cảm xúc kém, làm tăng mức độ lo lắng và dễ phản ứng quá mức với căng thẳng.

Rối loạn thần kinh thực vật gây lo âu (Nguồn: Sưu tầm)

Ngoài ra, các vùng vỏ não như vỏ não vành trước đuôi trái – nơi liên quan đến điều hòa cảm xúc – cũng có biểu hiện bất thường về cấu trúc, ảnh hưởng đến tính toàn vẹn thần kinh và điều hòa tự chủ.

Nghiên cứu còn cho thấy rằng ở người mắc PTSD, HRV thấp hơn so với nhóm đối chứng, dù trong trạng thái nghỉ hay khi đối mặt với căng thẳng, phản ánh sự mất cân bằng giữa hệ giao cảm và phó giao cảm.

Nguy cơ trầm cảm do rối loạn thần kinh thực vật

Trầm cảm không chỉ là vấn đề tâm lý mà còn là một rối loạn sinh lý có liên quan trực tiếp đến hoạt động hệ thần kinh thực vật.

• Ở trầm cảm nhẹ, hệ giao cảm có xu hướng hoạt động nhiều hơn; trong khi đó, ở trầm cảm nặng, hệ phó giao cảm lại tăng hoạt động hoặc mất kiểm soát, gây rối loạn nhịp tim, tiêu hóa, và cảm xúc.
• HRV cao cho thấy khả năng điều tiết cảm xúc tốt hơn; ngược lại, HRV thấp liên quan đến khả năng thích ứng kém, giảm linh hoạt tâm lý và tăng nguy cơ trầm cảm.
• Nghiên cứu của Monica E. Jarrett cũng chỉ ra rằng phụ nữ có tiền sử lo âu và trầm cảm có hoạt động phó giao cảm thấp hơn, đặc biệt rõ rệt ở nhóm mắc hội chứng ruột kích thích – một ví dụ điển hình của mối liên hệ giữa trục não – ruột – thần kinh tự chủ.

Giải pháp hỗ trợ điều trị và cải thiện triệu chứng

Điều trị triệu chứng (thuốc an thần, điều hòa nhịp tim, hỗ trợ hô hấp)

Sử dụng thuốc để điều trị và cải thiện triệu chứng rối loạn thần kinh thực vật (Nguồn: Sưu tầm)

Các triệu chứng thực thể như hồi hộp, nhịp tim nhanh, khó thở có thể được cải thiện thông qua:

• Thuốc điều hòa nhịp tim
• Thuốc an thần nhẹ
• Thiết bị hỗ trợ hô hấp trong trường hợp có rối loạn hô hấp khi ngủ

>> Tìm hiểu thêm: Điều trị rối loạn thần kinh thực vật như thế nào?

Hỗ trợ tâm lý (trị liệu tâm lý cá nhân, CBT, nhóm hỗ trợ)

Với các rối loạn lo âu hoặc trầm cảm đi kèm, việc hỗ trợ tâm lý là cần thiết để điều chỉnh nhận thức và cảm xúc.

• Liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT)
• Trị liệu cá nhân
• Tham gia nhóm hỗ trợ người bệnh

Thay đổi lối sống (giấc ngủ, thể dục nhẹ, thở sâu)

Thay đổi lối sống cải thiện chức năng hệ thần kinh tự chủ (Nguồn: Sưu tầm)

Một số thay đổi lối sống có thể giúp cải thiện chức năng hệ thần kinh tự chủ:

• Ngủ đủ giấc, đúng giờ để duy trì đồng hồ sinh học ổn định
• Thể dục nhẹ nhàng như yoga, đi bộ giúp tăng trương lực phó giao cảm
• Thở sâu, thiền định để giảm hoạt hóa hệ giao cảm
• Tránh các chất kích thích như caffeine, rượu
• Duy trì kết nối xã hội tích cực, giảm cảm giác cô lập – một yếu tố làm trầm trọng các rối loạn cảm xúc

Rối loạn chức năng tự chủ thường được quan sát thấy trong các rối loạn tâm thần. Các nghiên cứu hiện nay vẫn đang đặt câu hỏi: liệu rối loạn chức năng tự chủ là nguyên nhân hay là hệ quả của các rối loạn tâm thần? Dù theo hướng nào, điều rõ ràng là rối loạn chức năng này không chỉ xuất hiện ở giai đoạn đầu mà có thể kéo dài và trầm trọng dần theo tiến trình bệnh.

Sự tiến triển âm thầm này không chỉ làm gia tăng các triệu chứng về thể chất và tâm lý mà còn làm giảm chất lượng cuộc sống và tăng nguy cơ biến chứng tim mạch. Vì vậy, việc theo dõi và đánh giá sớm chức năng tự chủ, đặc biệt thông qua chỉ số biến thiên nhịp tim (HRV), có thể góp phần làm giảm mức độ rối loạn và phòng ngừa diễn tiến nặng.

Hiện nay, các tài liệu chuyên sâu đánh giá về rối loạn chức năng tự chủ trong tâm thần học vẫn còn hạn chế, cho thấy nhu cầu cấp thiết trong việc nghiên cứu và ứng dụng các phương pháp đánh giá hiện đại. Đặc biệt, cần nâng cao nhận thức lâm sàng để không bỏ qua những biểu hiện âm thầm nhưng nguy hiểm do rối loạn thần kinh thực vật gây ra.

Nếu bạn hoặc người thân đang gặp phải các triệu chứng như khó thở, hồi hộp, lo âu kéo dài, rối loạn cảm xúc không rõ nguyên nhân – đừng chủ quan. Hãy liên hệ Phòng khám Đức Tâm An để được tư vấn và kiểm tra chuyên sâu.

Tài liệu tham khảo:

• Max J Hilz, Sebastian Moeller, Susanne Buechner, Hanna Czarkowska, Indu Ayappa. “Obstructive Sleep-Disordered Breathing Is More Common than Central in Mild Familial Dysautonomia”. J Clin Sleep Med. 2016 Dec 15;12(12):1607-1614. 
• Monica E Jarrett et all. “Anxiety and depression are related to autonomic nervous system function in women with irritable bowel syndrome”. Dig Dis Sci. 2003 Feb;48(2):386-94.
• Hande Besna Göçen, Ali Veysel Özden. “Autonomic Dysfunction in Psychiatric Disorders”. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar-Current Approaches in Psychiatry 2024; 16(3):401-409.