Rối loạn hệ thần kinh thực vật: Cơ chế, dạng rối loạn và cách phòng ngừa

Rối loạn hệ thần kinh thực vật là một tình trạng ngày càng được quan tâm trong y học hiện đại do tính chất phức tạp và đa dạng của các biểu hiện lâm sàng. Bệnh thường bị nhầm lẫn với các rối loạn khác vì triệu chứng không rõ ràng và dễ bị bỏ sót. Bài viết dưới đây của Phòng khám Đức Tâm An sẽ giúp bạn hiểu rõ cơ chế hoạt động, các dạng rối loạn thường gặp, nguyên nhân cũng như cách phòng ngừa hiệu quả rối loạn của hệ thần kinh thực vật.

Hệ thần kinh thực vật là gì?

Hệ thần kinh thực vật (còn gọi là hệ thần kinh tự chủ) là một phần quan trọng của hệ thần kinh trong cơ thể, có vai trò điều khiển các chức năng tự động, không chịu sự kiểm soát của ý thức. Đây là hệ thống giúp bạn duy trì sự sống mà không cần phải suy nghĩ – từ nhịp tim, huyết áp, hô hấp đến tiêu hóa và bài tiết.

Không giống như các hoạt động có ý thức như đi lại, nói chuyện hay cử động tay chân – các chức năng được kiểm soát bởi hệ thần kinh trung ương, thì hệ thần kinh thực vật hoạt động thầm lặng nhưng liên tục, kể cả khi bạn đang ngủ.

Hệ thần kinh thực vật (còn gọi là hệ thần kinh tự chủ) (Nguồn: Sưu tầm)

Cơ chế hoạt động của hệ thần kinh thực vật

Hệ thần kinh thực vật gồm hai nhánh chính với vai trò đối lập nhưng bổ trợ lẫn nhau:

• Hệ thần kinh giao cảm: Kích hoạt cơ thể trong các tình huống khẩn cấp, căng thẳng hoặc nguy hiểm. Đây là hệ thống của phản ứng “chiến đấu hoặc bỏ chạy” (fight or flight), giúp tăng nhịp tim, giãn phế quản, giãn đồng tử và ức chế các hoạt động tiêu hóa, bài tiết để tập trung năng lượng cho sinh tồn.
• Hệ thần kinh phó giao cảm: Điều hòa và khôi phục chức năng cơ thể trong trạng thái nghỉ ngơi, thư giãn. Đây là hệ thống của quá trình “nghỉ ngơi và tiêu hóa” (rest and digest), giúp làm chậm nhịp tim, kích thích tiêu hóa và bài tiết, thúc đẩy quá trình hồi phục sau căng thẳng.

Hai hệ này luôn hoạt động song song và cân bằng. Khi một bên hoạt động mạnh lên, bên còn lại sẽ bị ức chế tương ứng. Sự cân bằng động giữa hệ giao cảm và phó giao cảm là chìa khóa để giữ cho cơ thể hoạt động hiệu quả và duy trì sự ổn định nội môi.

Chức năng và vai trò cụ thể của hệ thần kinh thực vật

Các dạng rối loạn hệ thần kinh thực vật

Khi sự điều hòa giữa hệ giao cảm và phó giao cảm bị rối loạn, cơ thể sẽ xuất hiện nhiều biểu hiện lâm sàng khác nhau tùy theo hướng lệch của sự hoạt động thần kinh.

Rối loạn giao cảm

Biểu hiện của rối loạn giao cảm (Nguồn: Sưu tầm)

Xuất hiện khi hệ giao cảm hoạt động quá mức hoặc mất kiểm soát:

• Nhịp tim nhanh, rối loạn nhịp, hồi hộp
• Chóng mặt, ngất khi thay đổi tư thế
• Táo bón, khó tiêu, khó nuốt
• Đổ mồ hôi quá nhiều hoặc rất ít
• Sụp mí mắt, rối loạn tình dục
• Tình trạng này thường đi kèm với lo âu, trầm cảm, hội chứng POTS hoặc các bệnh thần kinh mãn tính.

Rối loạn phó giao cảm

• Khi hệ phó giao cảm chiếm ưu thế hoặc hoạt động sai lệch:
• Mạch chậm, tụt huyết áp, mệt mỏi kéo dài
• Khó tiêu, đầy bụng, chán ăn
• Da khô, giảm tiết mồ hôi
• Có thể kèm theo triệu chứng rối loạn thần kinh phế vị

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ gây rối loạn hệ thần kinh thực vật

Rối loạn hệ thần kinh thực vật có thể xuất phát từ nhiều nguyên nhân khác nhau, bao gồm các bệnh lý nội khoa, tổn thương thần kinh, nhiễm trùng, yếu tố di truyền hoặc lối sống không lành mạnh. Việc xác định nguyên nhân chính xác giúp việc điều trị trở nên hiệu quả và cá nhân hóa hơn.

Nguyên nhân phổ biến gây tổn thương hệ thần kinh thực vật

Bệnh tiểu đường type 2

Tiểu đường không kiểm soát là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây tổn thương dây thần kinh thực vật. Tình trạng này dẫn đến các biến chứng như hạ huyết áp tư thế đứng, rối loạn nhịp tim và các vấn đề tiêu hóa do mất phản xạ thần kinh bình thường.

Bệnh tiểu đường type 2 (Nguồn: Sưu tầm)

Rối loạn lo âu và căng thẳng mạn tính

Khi hệ giao cảm bị kích thích quá mức trong thời gian dài, nó làm mất cân bằng với hệ phó giao cảm, gây ra các rối loạn hệ thần kinh thực vật như tim đập nhanh, mất ngủ, rối loạn tiêu hóa và tăng nguy cơ bệnh lý chuyển hóa.

Bệnh amyloidosis

Sự tích tụ bất thường của các protein amyloid trong cơ thể có thể phá hủy mô thần kinh, bao gồm cả các dây thần kinh thực vật, gây ra nhiều biểu hiện rối loạn chức năng tự động.

Rối loạn tự miễn và viêm thần kinh

Một ví dụ điển hình là hội chứng Guillain-Barré, khi hệ miễn dịch tấn công nhầm các dây thần kinh, bao gồm cả hệ thần kinh thực vật, dẫn đến yếu cơ, tụt huyết áp và rối loạn nhịp tim.

Yếu tố bẩm sinh và di truyền

Một số người có thể mắc phải rối loạn thần kinh thực vật bẩm sinh như bệnh Hirschsprung – ảnh hưởng đến ruột và hệ tiêu hóa do mất các tế bào thần kinh cần thiết.

Nhiễm trùng thần kinh

Các virus như HIV hoặc vi khuẩn từ vết côn trùng gây ra bệnh Lyme, bệnh Chagas… có thể làm tổn thương hệ thần kinh thực vật. Ngoài ra, các nhiễm trùng như uốn ván hoặc ngộ độc cũng là nguyên nhân tiềm ẩn.

Teo nhiều hệ thống (Multiple System Atrophy – MSA)

Một bệnh lý thần kinh tiến triển tương tự Parkinson, có ảnh hưởng sâu sắc đến hệ thần kinh thực vật, gây rối loạn điều hòa huyết áp, nhịp tim và kiểm soát bài tiết.

Tiếp xúc với chất độc, hóa chất

Kim loại nặng như chì, thủy ngân, hoặc hóa chất công nghiệp độc hại có thể gây hủy hoại dây thần kinh. Rượu là một trong những tác nhân phổ biến gây tổn thương thần kinh mạn tính nếu lạm dụng lâu dài.

Chấn thương thần kinh

Tổn thương tủy sống (Nguồn: Sưu tầm)

Các chấn thương nghiêm trọng, đặc biệt là tổn thương tủy sống, có thể phá hủy hoặc làm gián đoạn hoạt động của các đường dẫn truyền thần kinh thực vật, ảnh hưởng đến huyết áp, nhịp tim, bài tiết và điều hòa thân nhiệt.

Khối u

Cả khối u lành tính lẫn ác tính đều có thể chèn ép hoặc xâm lấn các đường thần kinh, làm suy giảm chức năng của hệ thần kinh thực vật.

Các yếu tố nguy cơ góp phần thúc đẩy rối loạn hệ thần kinh thực vật

• Thiếu ngủ mạn tính
• Lối sống ít vận động
• Chế độ ăn không điều độ, thiếu hụt vi chất
• Sử dụng chất kích thích: cà phê, rượu, thuốc lá
• Căng thẳng tâm lý kéo dài, không được kiểm soát

Phương pháp phòng ngừa hiệu quả rối loạn hệ thần kinh thực vật

Để duy trì một hệ thần kinh thực vật khỏe mạnh và hoạt động ổn định, việc xây dựng lối sống lành mạnh đóng vai trò then chốt. Bên cạnh yếu tố thể chất, sức khỏe tâm lý – tâm thần cũng ảnh hưởng trực tiếp đến sự cân bằng giữa hệ giao cảm và phó giao cảm. Dưới đây là các phương pháp khoa học giúp phòng ngừa hiệu quả tình trạng rối loạn hệ thần kinh thực vật:

1. Thiền định và thở sâu mỗi ngày

Các bài tập hít thở sâu và thiền chánh niệm có khả năng kích hoạt hệ phó giao cảm, từ đó giúp làm dịu căng thẳng, giảm nhịp tim và ổn định huyết áp. Đây là cách tự nhiên để cân bằng lại hệ thần kinh trong thời đại áp lực và stress kéo dài.

2. Tập thể dục đều đặn

Tập thể dục đều đặn (Nguồn: Sưu tầm)

Vận động thể chất giúp cải thiện lưu thông máu, cân bằng hoạt động giữa hệ giao cảm và phó giao cảm, đồng thời nâng cao sức khỏe toàn diện. Bạn có thể lựa chọn các hình thức như: đi bộ nhanh, yoga, bơi lội hoặc đạp xe – ít nhất 30 phút/ngày, 5 ngày/tuầ

3. Ngủ đủ giấc và đúng giờ

Giấc ngủ đóng vai trò quan trọng trong việc phục hồi hệ thần kinh thực vật. Ngủ không đủ hoặc rối loạn giấc ngủ có thể làm suy yếu khả năng điều tiết của thần kinh tự chủ, dẫn đến mệt mỏi, rối loạn tim mạch và tiêu hóa. Hãy xây dựng thói quen đi ngủ và thức dậy đúng giờ mỗi ngày.

4. Tránh chất kích thích: caffeine, rượu và thuốc lá

Tránh các chất kích thích (Nguồn: Sưu tầm)

Caffeine và rượu có thể làm tăng hoạt động của hệ giao cảm, gây mất cân bằng thần kinh. Hút thuốc lá cũng làm suy yếu chức năng mạch máu và thần kinh. Việc hạn chế hoặc loại bỏ những chất này là cách bảo vệ hiệu quả hệ thần kinh thực vật khỏi sự kích thích quá mức.

5. Chăm sóc sức khỏe tâm lý – tâm thần

Các rối loạn lo âu, trầm cảm nếu không được can thiệp sớm sẽ gây ra tình trạng rối loạn thần kinh thực vật kéo dài. Việc đi khám tâm lý, trị liệu bằng liệu pháp hành vi nhận thức (CBT) có thể giúp cải thiện phản ứng stress, tăng khả năng tự điều hòa của hệ thần kinh.

6. Duy trì chế độ ăn uống lành mạnh

Ăn uống lành mạnh (Nguồn: Sưu tầm)

• Chế độ dinh dưỡng khoa học góp phần nuôi dưỡng hệ thần kinh:
• Tăng cường: Omega-3, vitamin nhóm B, chất xơ, magiê
• Hạn chế: Thực phẩm chế biến sẵn, đồ ăn nhiều đường và muối
• Chia nhỏ bữa ăn trong ngày: Giúp hệ tiêu hóa làm việc nhẹ nhàng hơn, giảm áp lực lên thần kinh thực vật

Câu hỏi thường gặp về hệ thần kinh thực vật

Hệ thần kinh thực vật khác gì hệ thần kinh trung ương?

• Hệ thần kinh trung ương (HTKTƯ) gồm não và tủy sống, là trung tâm điều khiển hoạt động có ý thức như suy nghĩ, cảm xúc, vận động.
• Hệ thần kinh thực vật (HTKTV) thuộc hệ thần kinh ngoại biên, kiểm soát các chức năng tự động như nhịp tim, hô hấp, tiêu hóa, tiết niệu… mà bạn không cần suy nghĩ hay điều khiển chủ động.

Hiểu một cách đơn giản, HTKTƯ giống như “bộ não chỉ huy”, còn HTKTV là “bộ điều khiển nền” giúp duy trì sự sống ổn định mà bạn không hề nhận thức được.

Rối loạn hệ thần kinh thực vật có nguy hiểm không?

Mặc dù rối loạn hệ thần kinh thực vật thường không gây tử vong ngay lập tức, nhưng nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, tình trạng này có thể gây ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều hệ cơ quan:

• Suy giảm chất lượng cuộc sống: Mệt mỏi, mất ngủ, yếu cơ, hồi hộp, khó thở, dễ căng thẳng kéo dài.
• Tổn thương đa hệ cơ quan: Gồm tim mạch, thần kinh, tiêu hóa, bài tiết, tiết niệu và hô hấp.
• Ảnh hưởng tâm lý: Dễ dẫn đến trầm cảm, lo âu, rối loạn stress kéo dài.

Trẻ em có thể bị rối loạn hệ thần kinh thực vật không?

Có. Trẻ em hoàn toàn có thể mắc rối loạn hệ thần kinh thực vật, nhất là trong môi trường học tập căng thẳng, thiếu vận động hoặc dinh dưỡng không đầy đủ. Một số dấu hiệu cảnh báo ở trẻ bao gồm:

• Đau đầu, chóng mặt, buồn nôn
• Hồi hộp, khó thở, khó tập trung
• Chán ăn, đầy hơi, táo bón hoặc tiêu chảy

Việc nhận biết sớm và điều chỉnh lối sống cho trẻ sẽ giúp ngăn ngừa nhiều biến chứng về sau.

Rối loạn hệ thần kinh thực vật là một tình trạng y học phức tạp, kết nối giữa chuyên ngành thần kinh học và tâm thần học. Việc điều trị hiệu quả không chỉ nằm ở dùng thuốc, mà cần kết hợp trị liệu tâm lý, chăm sóc sức khỏe toàn diện và điều chỉnh lối sống. Một hệ thần kinh khỏe mạnh – linh hoạt chính là nền tảng cho một cơ thể bền vững và tinh thần vững vàng trong xã hội hiện đại đầy áp lực.

Tài liệu tham khảo

1. https://my.clevelandclinic.org/health/body/23273-autonomic-nervous-system
2. https://my.clevelandclinic.org/health/body/23262-sympathetic-nervous-system-sns-fight-or-flight

PHÒNG KHÁM TÂM LÝ – TÂM THẦN ĐỨC TÂM AN

Hotline: 091.630.3383

Fanpage Facebook: Phòng khám Tâm lý – Tâm thần Đức Tâm An

TikTok: bacsitamly.atd