Có thể chữa dứt điểm rối loạn lo âu không? Giải đáp từ góc nhìn bác sĩ tâm lý

Rối loạn lo âu là một tình trạng tâm lý phức tạp với nhiều biểu hiện về suy nghĩ, cảm xúc và cơ thể, khiến người bệnh khó tập trung, dễ căng thẳng và suy giảm chất lượng sống. Nhiều người thắc mắc liệu có thể chữa dứt điểm rối loạn lo âu hay không và đâu là hướng điều trị hiệu quả nhất. Bài viết dưới đây tổng hợp góc nhìn chuyên môn từ bác sĩ tâm lý giúp bạn hiểu rõ bản chất lo âu và các phương pháp điều trị hiện nay để có định hướng chăm sóc phù hợp.

Rối loạn lo âu là gì? Hiểu rõ để biết cách điều trị đúng

Lo âu có liên quan đến nỗi sợ hãi và biểu hiện dưới dạng trạng thái tâm trạng hướng đến tương lai, bao gồm một hệ thống phản ứng phức tạp về nhận thức, tình cảm, sinh lý và hành vi, liên quan đến việc chuẩn bị cho các sự kiện hoặc hoàn cảnh được dự đoán là đe dọa. Hoạt động này xem xét lại sinh lý bệnh của lo âu, biểu hiện, chẩn đoán và nhấn mạnh vai trò của đội ngũ liên chuyên khoa trong việc quản lý nó.

Lo lắng là một trong những rối loạn tâm thần phổ biến nhất nhưng tỷ lệ mắc bệnh thực sự không được biết rõ vì nhiều người không tìm kiếm sự giúp đỡ hoặc bác sĩ lâm sàng không đưa ra chẩn đoán.

Lo âu là một trong những rối loạn tâm thần phổ biến nhất trong cộng đồng. Chứng sợ hãi cụ thể là phổ biến nhất với tỷ lệ mắc bệnh trong 12 tháng là 12,1%. Rối loạn lo âu xã hội là phổ biến thứ hai, với tỷ lệ mắc bệnh trong 12 tháng là 7,4%. Rối loạn lo âu ít phổ biến nhất là chứng sợ không gian rộng với tỷ lệ mắc bệnh trong 12 tháng là 2,5%. Rối loạn lo âu xảy ra thường xuyên hơn ở nữ giới so với nam giới với tỷ lệ xấp xỉ 2:1.

Xem thêm: Rối Loạn Lo âu Và Mất Ngủ: Mối Liên Hệ & Cách Để Lấy Lại Giấc Ngủ Sâu

Có thể chữa dứt điểm rối loạn lo âu không?

Có nhiều phương pháp điều trị tâm lý và dược lý đã được nghiên cứu cho các vấn đề liên quan đến lo âu, đặc biệt là rối loạn lo âu xã hội (social anxiety disorder – SAD), cho thấy khả năng cải thiện đáng kể:

1. Can thiệp tâm lý (psychological interventions)

Các can thiệp tâm lý, đặc biệt là liệu pháp nhận thức hành vi(cognitive behavioural therapy – CBT), được xem xét rộng rãi cho các rối loạn lo âu.

• Rối loạn lo âu xã hội (SAD): Các phương pháp điều trị tâm lý cho SAD bao gồm CBT cá nhân, CBT nhóm, liệu pháp tiếp xúc trực tiếp và các chương trình tự giúp (có hoặc không có hỗ trợ từ chuyên gia).

• Các phương pháp điều trị khác: Các chương trình liệu pháp tâm lý chuyên sâu như liệu pháp hành vi biện chứng (DBT), liệu pháp dựa trên trí tuệ hóa (MBT), liệu pháp nhận thức tập trung vào sơ đồ, và liệu pháp tâm lý tập trung vào chuyển giao cũng được nghiên cứu và đôi khi cho thấy hiệu quả vượt trội hơn việc điều trị thông thường đối với các vấn đề tâm lý phức tạp, bao gồm cả lo âu đi kèm.

2. Can thiệp dược lý (pharmacological interventions)

Trong điều trị các triệu chứng lo âu, nhiều loại thuốc đã được nghiên cứu:

• Điều trị SAD:
  • Brofaromine cho thấy hiệu quả giảm triệu chứng SAD (so với giả dược).
  • Các loại thuốc khác được sử dụng trong các nghiên cứu về rối loạn lo âu xã hội bao gồm Paroxetine, Venlafaxine, Fluvoxamine, Sertraline, Citalopram, Moclobemide, Phenelzine và Pregabalin.
• Điều trị triệu chứng lo âu (nói chung, thường trong bối cảnh BPD):

Các loại thuốc như thuốc chống loạn thần thế hệ thứ nhất và thứ hai được cho làcó tác động vừa phải trong việc làm giảm các triệu chứng lo âu, cùng với trầm cảm.

Như vậy, không thể khẳng định các liêu pháp tâm lý có thể “chữa dứt điểm” rối loạn lo âu, mà chúng chỉ là các phương pháp điều trị tâm lý chuyên biệt và điều trị dược lý có thể làm giảm đáng kể các triệu chứng và dẫn đến sự phục hồi về mặt chức năng. Tuy nhiên, vì rối loạn này có khả năng tái phát, việc điều trị thường đòi hỏi sự quản lý và theo dõi dài hạn.

Các phương pháp giúp chữa dứt điểm rối loạn lo âu hiệu quả cao

Các phương pháp điều trị hiệu quả cao được bao gồm:

1. Phương pháp tâm lý (Psychological Interventions)

Các can thiệp tâm lý đóng vai trò quan trọng và một số được đánh giá cao về hiệu quả chi phí đối với rối loạn lo âu xã hội.

Liệu pháp nhận thức hành vi (CBT) và các biến thể:

• Liệu pháp nhận thức (cognitive therapy – CT) của Clark và Wells (Phiên bản tiêu chuẩn): Đây là phương pháp được xếp hạng cao nhất về lợi ích tiền tệ (NMB) trên mỗi người đối với rối loạn lo âu xã hội, cho thấy đây là một lựa chọn hiệu quả về chi phí.
  • Phương pháp này thường bao gồm 14 buổi cá nhân, mỗi buổi 90 phút (tương đương 21 giờ trị liệu).
  • Liệu pháp này sử dụng cách tiếp cận tập trung, với các buổi rút ngắn (75 phút) cũng có hiệu quả cao và chi phí thấp hơn.

• CBT Cá nhân: Được xếp hạng thứ hai về lợi ích tiền tệ (NMB) đối với rối loạn lo âu xã hội.
  • Phương pháp này thường bao gồm 16 buổi, mỗi buổi 1 giờ (16 giờ trị liệu).
  • Liệu pháp CBT cá nhân (phiên bản Heimberg) cũng có hiệu quả và chỉ tốn khoảng 16.5 giờ trị liệu.
• CBT Nhóm (group CBT): Được sử dụng rộng rãi, ví dụ: 15 buổi, mỗi buổi 2 giờ, với hai nhà trị liệu và sáu người tham gia mỗi nhóm (tương đương 10 giờ trị liệu cho mỗi người).
• Liệu pháp tiếp xúc (exposure in vivo): Đôi khi được sử dụng, ví dụ: 12 buổi nhóm, mỗi buổi 2.5 giờ (10 giờ trị liệu cho mỗi người). Can thiệp này có thể được sử dụng trong các trường hợp sợ nói trước công chúng (public speaking).

Các phương pháp tâm lý khác:

Các liệu pháp này cũng được nghiên cứu, thường áp dụng cho Rối loạn Nhân cách Ranh giới (BPD) và các triệu chứng đi kèm (bao gồm lo âu):

• Liệu pháp hành vi biện chứng (dialectical behaviour therapy – DBT): Được đề cập là một can thiệp tâm lý chương trình. Trong các phân tích chi phí-hiệu quả, DBT được so sánh với “điều trị thông thường” (treatment as usual – TAU). Phương pháp này cũng đã được giới thiệu tại cuộc hội thảo bệnh viện Tâm thần Hà Nội gần đây.

• Liệu pháp dựa trên tâm thần hóa (mentalization-based therapy – MBT): Thường được kết hợp với việc nằm viện bán phần.
• Liệu pháp tập trung vào chuyển giao (transference-focused psychotherapy – TFP).
• Liệu pháp tập trung vào sơ đồ (schema-focused therapy).

Lưu ý về bệnh đi kèm: Đối với những người mắc rối loạn nhân cách ranh giới (BPD) có rối loạn lo âu đi kèm, điều trị rối loạn lo âu đi kèm được khuyến nghị là ưu tiên hàng đầu.

2. Phương pháp dược lý (pharmacological interventions)

Các can thiệp dược lý được đánh giá dựa trên mức độ giảm các triệu chứng lo âu, thường là đối với rối loạn lo âu xã hội hoặc các triệu chứng lo âu ở bệnh nhân BPD.

• Phenelzine (thuốc ức chế MAO): Được xếp hạng thứ ba về lợi ích tiền tệ (NMB) trong điều trị rối loạn lo âu xã hội.
• Olanzapine: Olanzapine cho thấy hiệu quả đáng kể so với giả dược .
• Brofaromine: Cho thấy hiệu quả đáng kể.
• Tranylcypromine: Cho thấy hiệu quả.
• Thuốc chống trầm cảm (SSRIs và SNRIs): Các loại thuốc như Sertraline, Venlafaxine XL, Paroxetine, Fluvoxamine, Fluoxetine, Escitalopram và Citalopram cũng được đưa vào mô hình kinh tế để đánh giá hiệu quả chi phí trong điều trị Rối loạn Lo âu Xã hội.

Cảnh báo khi sử dụng thuốc:

• Rủi ro cho người dưới 30 tuổi: Đối với những người dưới 30 tuổi được kê SSRI hoặc SNRI, cần cảnh báo rằng những loại thuốc này có liên quan đến việc tăng nguy cơ có ý nghĩ tự tử và tự gây hại ở một số ít người.
• Theo dõi và quản lý tác dụng phụ: Đối với những người gặp tác dụng phụ sớm khi bắt đầu điều trị bằng thuốc, các chiến lược sau nên được cân nhắc:
  • Theo dõi chặt chẽ các triệu chứng (nếu tác dụng phụ nhẹ và chấp nhận được).
  • Giảm liều của thuốc.
  • Ngừng dùng thuốc và đề nghị một loại thuốc thay thế hoặc một can thiệp tâm lý chuyên sâu (như CBT cá nhân), tùy theo sở thích của bệnh nhân.

3. Kết hợp liệu pháp tâm lý và dược lý

Kết hợp các can thiệp tâm lý và dược lý có thể mang lại hiệu quả cao:

• CBT nhóm kết hợp với Phenelzine cho thấy hiệu quả mạnh mẽ.
• CBT Nhóm kết hợp với Fluoxetine cho thấy hiệu quả đáng kể.

Làm sao để tránh tái phát sau điều trị rối loạn lo âu

1. Củng cố hành vi và nhận thức

Các phương pháp học tập và can thiệp nhận thức hành vi là cốt lõi trong việc duy trì hiệu quả điều trị và ngăn ngừa tái phát:

• Tự theo dõi hành vi: Việc tự theo dõi bằng cách lập biểu đồ các sự kiện (ví dụ: khi ăn hoặc hút thuốc) giúp người bệnh thay đổi hành vi. Điều quan trọng là tự theo dõi cũng làm giảm tỷ lệ tái phát.
• Thiết lập mục tiêu thực tế: Nếu nhà trị liệu giúp bệnh nhân xác định và đặt ra các mục tiêu thực tế và được xác định rõ ràng, họ có nhiều khả năng đạt được chúng hơn. Việc đạt được mục tiêu này sẽ tăng cường hiệu quả bản thân, điều này tác động tích cực đến hiệu suất trong tương lai.
• Thay thế mô hình né tránh bằng tiếp cận: Tâm lý trị liệu có thể được xem là một quá trình “quên đi những điều đã học”. Đối với lo âu, hành vi của người bệnh thường được thúc đẩy bởi nỗ lực giảm căng thẳng và lo âu. Trị liệu giúp bệnh nhân học rằng một số hành vi có thể giảm lo âu và các mô hình né tránh được thay thế bằng các mô hình tiếp cận.

2. Tăng cường hiệu quả bản thân

Hiệu quả bản thân là một thành phần của học tập xã hội-nhận thức, có ý nghĩa quan trọng trong việc điều trị các vấn đề lâm sàng.

• Định nghĩa: Kỳ vọng hiệu quả là mức độ tự tin mà một người cảm thấy về khả năng đối phó hiệu quả với một tình huống cụ thể.
• Cách thức tăng cường: Để thay đổi hiệu quả bản thân, người bệnh phải tích cực đánh giá một kinh nghiệm cụ thể và quy kết thành công trong việc đối phó cho bản thân, thay vì quy kết cho một yếu tố tạm thời nằm ngoài tầm kiểm soát của họ.

3. Khai thác cơ chế nhận thức và học tập

• Tác động của hướng dẫn trị liệu: Các nghiên cứu cho thấy rằng các hướng dẫn bằng lời nói từ nhà trị liệu có thể có tác động đáng kể đến kết quả và kỳ vọng hiệu quả của bệnh nhân. Nhà trị liệu nên làm mọi cách để tăng cường phát triển các kỳ vọng về kết quả và hiệu quả thực tế.
• Sử dụng mô hình kích thích: Nếu bệnh nhân lo âu (hoặc trầm cảm đi kèm) có khuynh hướng nhớ lại các từ ngữ và sự kiện tiêu cực trong cuộc sống, các can thiệp (ví dụ: CBT) cần phải làm việc để thay đổi mô hình xử lý thông tin này.

Xem thêm: Gợi ý những cách thư giãn tại nhà giúp giảm lo âu hiệu quả nhất

Như vậy, để tránh tái phát rối loạn lo âu, bệnh nhân cần tích cực tham gia vào việc tự theo dõi các hành vi và kiểu nhận thức đã được học trong quá trình trị liệu, đồng thời xây dựng niềm tin vào khả năng kiểm soát (tức là tăng hiệu quả bản thân).

Từ góc độ khoa học, rối loạn lo âu là một rối loạn tâm thần hoàn toàn có thể can thiệp hiệu quả bằng trị liệu tâm lý chuyên sâu, điều trị bằng thuốc khi cần thiết và thay đổi lối sống một cách có kế hoạch. Các nghiên cứu cho thấy triệu chứng có thể giảm rõ rệt, người bệnh phục hồi chức năng tốt, quay lại học tập, làm việc và xây dựng các mối quan hệ ổn định hơn. Tuy nhiên, có chữa dứt điểm lo không, thì câu trả lời là lo âu có tính chất dễ tái phát nên điều trị cần được nhìn nhận như một quá trình lâu dài với mục tiêu kiểm soát tốt triệu chứng, tăng hiệu quả bản thân và phòng ngừa tái phát thay vì chỉ chờ đợi một lời hứa khỏi hẳn trong mọi hoàn cảnh.

Nếu bạn hoặc người thân đang phải đối diện với lo âu kéo dài, khó kiểm soát suy nghĩ tiêu cực, hay lo sợ mơ hồ, tránh né giao tiếp hoặc thường xuyên xuất hiện các triệu chứng cơ thể do lo âu gây ra, việc thăm khám sớm với bác sĩ chuyên khoa là bước rất quan trọng. Tại Phòng khám Tâm lý và Tâm thần Đức Tâm An, bác sĩ và đội ngũ trị liệu viên sẽ đánh giá toàn diện tình trạng của bạn, trao đổi rõ ràng về mục tiêu điều trị, xây dựng phác đồ kết hợp giữa trị liệu tâm lý, thuốc và điều chỉnh lối sống phù hợp với hoàn cảnh cá nhân. Đức Tâm An mong muốn đồng hành cùng bạn trên hành trình học cách hiểu chính mình, kiểm soát lo âu tốt hơn và từng bước xây dựng lại một cuộc sống nhẹ nhõm, ổn định và nhiều ý nghĩa hơn.