Cách điều trị và phục hồi rối loạn phân ly: chia sẻ từ bác sĩ chuyên khoa Tâm thần

Các phương pháp điều trị phổ biến

Rối loạn định danh phân ly (Dissociative Identity Disorder), Cơn phân ly quên (Dissociative Fugue) hay Rối loạn giải thể nhân cách (Depersonalization Disorder).

Rối loạn nhân cách ranh giới (Borderline Personality Disorder – BPD), một rối loạn thường có các triệu chứng chồng chéo hoặc đi kèm với triệu chứng phân ly, bao gồm mất trí nhớ và cảm giác tách rời.

Dưới đây là các phương pháp điều trị phổ biến được đề cập trong bối cảnh các rối loạn tâm thần phức tạp (chủ yếu là BPD), có thể liên quan đến các triệu chứng phân ly, chấn thương và bất ổn cảm xúc:

I. Các liệu pháp tâm lý xã hội (Psychosocial Therapies)

Các liệu pháp tâm lý xã hội được coi là trọng tâm trong điều trị các rối loạn đi kèm, đặc biệt là BPD, vốn được biết là có mối liên hệ mạnh mẽ với chấn thương tuổi thơ và các rối loạn nhân cách đi kèm.

1. Liệu pháp Hành vi biện chứng (Dialectical Behavior Therapy – DBT)

• DBT có dữ liệu mạnh mẽ chứng minh hiệu quả trong điều trị Rối loạn nhân cách ranh giới (BPD).
• DBT cũng được hỗ trợ để sử dụng trong điều trị Rối loạn lưỡng cực (BD) và bao gồm các kỹ năng chịu đựng căng thẳng (distress tolerance training).

2. Giáo dục tâm lý và can thiệp tâm lý xã hội khác

• Nói chung, các rối loạn nhân cách đi kèm (như BPD) nên là mục tiêu can thiệp tâm lý xã hội theo cách cá nhân hóa cao độ (individualized manner).
• Giáo dục tâm lý (Psychoeducation) có thể có giá trị đối với rối loạn nhân cách đi kèm (mức bằng chứng 3).
• Một nghiên cứu nhỏ cho thấy sự kết hợp giữa giáo dục tâm lý và đào tạo kỹ năng (skills training) mang lại lợi ích lâu dài khi điều trị cho bệnh nhân rối loạn tâm trạng có rối loạn nhân cách đi kèm và ý định tự tử (mức bằng chứng 3).

II. Điều trị dược lý (Pharmacotherapy)

Thuốc được sử dụng để nhắm mục tiêu vào các triệu chứng cụ thể của BPD như bất ổn cảm xúc, hành vi tự hại và tự tử và tính bốc đồng.

1. Thuốc ổn định cảm xúc

Khoảng một nửa số người mắc BPD có thể có rối loạn phổ lưỡng cực (bipolar spectrum disorder) và các loại thuốc ổn định cảm xúc thường được kê đơn.

• Lithium: Có thể làm giảm biến động tâm trạng (mood variation), giận dữ (anger) và ý định tự tử (suicidal ideation). Lithium được cấp phép để kiểm soát hành vi hung hăng hoặc tự làm hại bản thân có chủ đích.
• Divalproex sodium (Valproate): Có thể mang lại một số cứu trợ triệu chứng cho BPD đi kèm (mức bằng chứng 3). Một nghiên cứu thí điểm cho thấy nó có hiệu quả ở phụ nữ mắc BPD và Rối loạn lưỡng cực II.
• Lamotrigine: Có thể cung cấp một số cứu trợ triệu chứng cho BPD đi kèm (mức bằng chứng 4). Một thử nghiệm đã cho thấy lamotrigine làm giảm tính hung hăng ở bệnh nhân nữ mắc BPD.

2. Thuốc chống loạn thần (Antipsychotics)

• Olanzapine đã được chứng minh là có tác dụng giảm triệu chứng trong một nghiên cứu thí điểm có đối chứng với giả dược ở phụ nữ mắc BPD.
• Clozapine liều thấp đã được sử dụng trong điều trị cấp tính và duy trì BPD nghiêm trọng.
• Các nghiên cứu cho thấy triệu chứng trầm cảm có thể cải thiện khi dùng thuốc chống loạn thần, và triệu chứng loạn thần có thể cải thiện khi dùng thuốc chống trầm cảm, chứng tỏ sự cải thiện triệu chứng có thể xảy ra theo cách không mong đợi (unexpected way).

3. Thuốc chống trầm cảm (Antidepressants)

• Thuốc ức chế tái hấp thu Serotonin có chọn lọc (SSRIs) chỉ cho thấy lợi ích rất khiêm tốn trong việc giảm tính bốc đồng và hung hăng trong các nghiên cứu có kiểm soát.
• Các thuốc như Tranylcypromine (MAOI) và Amitriptyline (TCA) đã được chứng minh là không hiệu quả và thậm chí có thể gây ra rối loạn hành vi (behavioural disinhibition).
• Reboxetine đã được báo cáo là có thể làm trầm trọng thêm các triệu chứng BPD.
• Cần lưu ý rằng chẩn đoán BPD dự đoán kết quả điều trị trầm cảm bằng thuốc chống trầm cảm kém hơn.

Vai trò của lối sống trong phục hồi

Nền tảng phục hồi toàn diện:

• Lối sống lành mạnh. Cần theo dõi cân nặng và các thông số chuyển hóa. Khuyến khích thói quen ăn uống lành mạnh và cung cấp thời gian ăn uống có cấu trúc.
• Tự chăm sóc và quản lý rủi ro. Cung cấp giáo dục về nguy cơ tăng cân do thuốc chống loạn thần và giới thiệu đến chuyên gia dinh dưỡng nếu cần.
• Ứng phó, khả năng thích ứng và khả năng phục hồi.
• Duy trì giấc ngủ tốt, chế độ ăn lành mạnh. Khuyến khích thói quen ăn uống lành mạnh và cung cấp thời gian ăn uống có cấu trúc.
• Khuyến khích tập thể dục thường xuyên.
• Yoga, thiền, nghệ thuật trị liệu giúp cân bằng cảm xúc.
• Liệu pháp nhịp điệu xã hội và liên nhân cách (Interpersonal and social rhythm therapy – IPSRT): Đây là một phương pháp trị liệu tâm lý tập trung vào tầm quan trọng của việc thiết lập các thói quen hàng ngày ổn định như ngủ, thức dậy, làm việc và ăn uống để điều trị Rối loạn lưỡng cực.
• Phát triển kỹ năng ứng phó lành mạnh

Lối sống tích cực bao gồm việc sử dụng các chiến lược ứng phó thích nghi và kiểm soát căng thẳng:

• Ứng phó tập trung vào cảm xúc: Bao gồm các hoạt động như thực hành chánh niệm (mindfulness), thiền (meditation), yoga, sử dụng khiếu hài hước, theo đuổi các hoạt động tâm linh/tôn giáo, tham gia hoạt động thể chất và tìm kiếm sự hỗ trợ xã hội.

• Kiểm soát căng thẳng: Các chiến lược hiệu quả bao gồm duy trì mạng lưới hỗ trợ xã hội lành mạnh, lựa chọn thức ăn lành mạnh, tập thể dục thường xuyên, ngủ đủ giấc, đặt kỳ vọng thực tế và các hoạt động chánh niệm.
• Tâm linh (Spirituality): Việc giải quyết các nhu cầu tâm linh của người bệnh đã được chứng minh là cải thiện sức khỏe và chất lượng cuộc sống của họ.

Hạn chế chất kích thích, môi trường độc hại

• Lạm dụng Chất kích thích: Việc sử dụng rượu hoặc ma túy là phản ứng ứng phó không thích nghi (maladaptive coping) đối với các yếu tố gây căng thẳng. Bệnh nhân Rối loạn Lưỡng cực cần tránh rượu, các sản phẩm chứa caffeine và ma túy giải trí.
• Hút thuốc lá: Việc ngừng hút thuốc được khuyến nghị trong giai đoạn ổn định của bệnh tâm thần phân liệt.
• Tự chăm sóc (Self-care Deficit): Trong các giai đoạn cấp tính (như trầm cảm nặng hoặc tâm thần phân liệt), khách hàng có thể biểu hiện tự bỏ bê (Self-Neglect) như vệ sinh cá nhân kém. Việc thúc đẩy vệ sinh và dinh dưỡng là các can thiệp cơ bản của điều dưỡng.